ശാസ്ത്രമലയാളം
ഡോ.സോണിയ ജോർജ്
ഇദ്/ഇഡ് (id)
19-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തിലും 20-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിലും വികസിപ്പിച്ചെടുത്ത, സിഗ്മണ്ട് ഫ്രോയിഡിന്റെ മനോവിശ്ലേഷണ സിദ്ധാന്തത്തിൽ നിന്നാണ് "ഇദ്" എന്ന പദം ഉത്ഭവിച്ചത്. ഫ്രോയിഡ് പറയുന്ന ,മനസ്സിന്റെ മൂന്നു ഘടകങ്ങളിൽ ഒന്നാണ് ഇത്. ഈഗോ, സൂപ്പർ ഈഗോ എന്നിവയാണ് മറ്റുള്ളവ.
സഹജവും പ്രാകൃതവുമായ പ്രേരണകളാൽ നയിക്കപ്പെടുന്ന മനസ്സിന്റെ പ്രാഥമികവും അബോധാവസ്ഥയിലുള്ളതുമായ ഭാഗമായിട്ടാണ് ഫ്രോയിഡ് ഇദിനെ വിഭാവനം ചെയ്തത്. സാമൂഹിക മാനദണ്ഡങ്ങളോ അനന്തരഫലങ്ങളോ പരിഗണിക്കാതെ ഉടനടി സംതൃപ്തി തേടിക്കൊണ്ട് അത് ആനന്ദ തത്വത്തിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്നു. അതിജീവനം, ആനന്ദം, ആക്രമണം എന്നിവയുമായി ബന്ധപ്പെട്ടവ ഉൾപ്പെടെയുള്ള സഹജമായ ശരീരിക ചോദനകളുടെ സംഭരണികളായി ഇദ് കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.
ഫ്രോയിഡിന്റെ അഭിപ്രായത്തിൽ, ഇദിൻ്റെ ഊർജ്ജം 'ലിബിഡോ'യാണ് നിയന്ത്രിക്കുന്നത്. ജീവിത സഹജാവബോധവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട മാനസിക ഊർജ്ജത്തെ വിവരിക്കാൻ അദ്ദേഹം ഉപയോഗിച്ച പദമാണിത്. ആഗ്രഹ നിവൃത്തിയിലൂടെയാണ് ഇദിൻ്റെ പ്രാഥമിക പ്രവർത്തന രീതി, അതിലെ ഉള്ളടക്കങ്ങൾ ബോധപൂർവമായ അവബോധത്തിന് മിക്കവാറും അപ്രാപ്യമാണ്.
ഫ്രോയിഡിന്റെ ഇദിനെക്കുറിച്ചുള്ള ആശയവൽക്കരണം അബോധാവസ്ഥയിലെ പ്രക്രിയകളും മനസ്സിനുള്ളിലെ വൈരുദ്ധ്യാത്മകശക്തികളുടെ പരസ്പരബന്ധവും മനസ്സിലാക്കുന്നതിന് അടിത്തറയിട്ടു. തുടർന്നുള്ള മനഃശാസ്ത്ര സിദ്ധാന്തങ്ങൾ ഫ്രോയിഡിന്റെ യഥാർത്ഥ ആശയങ്ങൾക്കപ്പുറത്തേക്ക് വികസിച്ചെങ്കിലും, മനുഷ്യന്റെ പെരുമാറ്റത്തിന്റെ അബോധാവസ്ഥയെക്കുറിച്ചും സഹജമായ വശങ്ങളെക്കുറിച്ചുമുള്ള ചർച്ചകളിൽ ഇദ് എന്ന ആശയം സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നു.
എറിക് എറിക്‌സണും മെലാനി ക്ലീനും പോലുള്ള പോസ്റ്റ്-ഫ്രോയ്ഡിയൻ സൈക്കോളജിസ്റ്റുകൾ ഫ്രോയിഡിന്റെ ഇദിനെക്കുറിച്ചുള്ള ആശയത്തെ അടിസ്ഥാനമാക്കി, സൂക്ഷ്മമായ വ്യാഖ്യാനങ്ങൾ സൃഷ്ടിച്ചു. ഉടനടി സംതൃപ്തി തേടുന്ന മനസ്സിന്റെ പ്രാഥമികവും സഹജമായതുമായ ഭാഗമാണെന്ന് ഫ്രോയിഡ് 'ഇദി'നെ വിശേഷിപ്പിച്ചപ്പോൾ, ഫ്രോയിഡിനു ശേഷമുള്ളവർ ഈ ആശയം വിപുലീകരിച്ചു.
ഉദാഹരണത്തിന്, എറിക് എറിക്സൺ വ്യക്തിത്വ വികസനത്തിൽ സാമൂഹികവും സാംസ്കാരികവുമായ സ്വാധീനത്തിന്റെ പ്രാധാന്യം ഊന്നിപ്പറയുന്നു. ആദ്യകാല അനുഭവങ്ങൾ സഹജമായ ആഗ്രഹങ്ങളെ മാത്രമല്ല, സ്വത്വബോധത്തിന്റെയും സാമൂഹിക കഴിവിന്റെയും വികാസത്തെയും രൂപപ്പെടുത്തുന്നുവെന്ന് അദ്ദേഹം നിർദ്ദേശിച്ചു. അദ്ദേഹം മാനസിക സാമൂഹിക ഘട്ടങ്ങളായി മാനുഷിക വികാസത്തെ വിശദീകരിച്ചു.അതിൽ 'ഇദി'നെ സമന്വയിപ്പിച്ചു.
ബന്ധങ്ങളെ കുറിച്ചുള്ള പഠനങ്ങളിൽ (ഒബ്ജക്ട് റിലേഷൻ തിയറി ) ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിച്ച മനശാസ്ത്രജ്ഞയാണ് മെലാനി ക്ലീൻ. വളർച്ചയുടെ ആദ്യഘട്ടങ്ങളിലേക്കും മാതൃ -ശിശു ഇടപെടലുകളിലേക്കും അവരുടെ പഠനങ്ങൾ ആഴ്ന്നിറങ്ങി. അടിസ്ഥാനപരമായ സഹജാവബോധം മാത്രമല്ല, പ്രാഥമിക പരിചരണം നൽകുന്നവരുമായുള്ള ബന്ധങ്ങളും ആദ്യകാല അനുഭവങ്ങളും 'ഇദി'നെ സ്വാധീനിക്കുന്നു എന്നു അവർ നിർദ്ദേശിച്ചു. ഇദിൻ്റെ രൂപീകരണത്തിൽ ആദ്യകാല വൈകാരിക ബന്ധങ്ങളുടെ പ്രാധാന്യം ക്ലീനിൻ്റെ വീക്ഷണം എടുത്തുകാണിക്കുന്നു.
ചുരുക്കത്തിൽ, സഹജവും പ്രാകൃതവുമായ പ്രേരണകളാൽ നയിക്കപ്പെടുന്ന മനസ്സിന്റെ പ്രാഥമികവും അബോധാവസ്ഥയിലുള്ളതുമായ ഭാഗമായിട്ടാണ് ഇദിനെ പരിഗണിക്കുന്നത്. പോസ്റ്റ്-ഫ്രോയ്ഡിയൻ വ്യാഖ്യാനങ്ങൾ മനസ്സിന്റെ ഈ അടിസ്ഥാന വശം രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ സാമൂഹികവും സാംസ്കാരികവും ആപേക്ഷികവുമായ ഘടകങ്ങൾ പരിഗണിക്കുന്നു.
ഈഗോ (Ego)
19-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തിലും 20-ആം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിലും വികസിപ്പിച്ചെടുത്ത സിഗ്മണ്ട് ഫ്രോയിഡിന്റെ മനോവിശ്ലേഷണ സിദ്ധാന്തത്തിൽ നിന്നാണ് മനഃശാസ്ത്രത്തിലെ "ഈഗോ" എന്ന ആശയം അതിന്റെ വേരുകൾ കണ്ടെത്തുന്നത്. ഫ്രോയിഡ് മനസ്സിനെ മൂന്ന് ഘടകങ്ങളായി വിഭജിച്ചു: ഇദ്, ഈഗോ, സൂപ്പർ ഈഗോ. ലാറ്റിൻ ഭാഷയിൽ "ഞാൻ" എന്നർത്ഥം വരുന്ന 'ഈഗോ', ആവേശഭരിതമായ, ആനന്ദം തേടുന്ന 'ഇദി'നും ധാർമ്മിക സൂപ്പർ ഈഗോയ്ക്കും ഇടയിലുള്ള മധ്യസ്ഥനാണ്.
ഇദിൻ്റെയും സൂപ്പർ ഈഗോയുടെയും വൈരുദ്ധ്യമുള്ള ആവശ്യങ്ങൾ സന്തുലിതമാക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്ന മനസ്സിന്റെ ബോധപൂർവമായ, യുക്തിസഹമായ ഭാഗമായിട്ടാണ് ഫ്രോയിഡ് ഈഗോയെ വിശേഷിപ്പിച്ചത്. ബാഹ്യലോകവും സാമൂഹിക മാനദണ്ഡങ്ങളും കണക്കിലെടുത്ത് യാഥാർത്ഥ്യതത്വത്തെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയാണ് ഇത് പ്രവർത്തിക്കുന്നത്. സൂപ്പർഈഗോയുടെ ധാർമ്മികമാനദണ്ഡങ്ങൾ പാലിച്ചുകൊണ്ട് ഇദിൻ്റെ ആഗ്രഹങ്ങളെ തൃപ്തിപ്പെടുത്തുന്നതിനുള്ള യഥാർത്ഥ വഴികൾ കണ്ടെത്തുക എന്നതാണ് ഈഗോയുടെ പ്രാഥമിക പ്രവർത്തനം.
കാലക്രമേണ, വിവിധ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ഫ്രോയിഡിന്റെ ആശയങ്ങൾ വികസിപ്പിക്കുകയും പരിഷ്കരിക്കുകയും ചെയ്തു, ഇത് ഈഗോയുടെ വ്യത്യസ്ത വ്യാഖ്യാനങ്ങളിലേക്ക് നയിച്ചു. എറിക്സൺ "വികസനത്തിന്റെ മാനസിക സാമൂഹിക ഘട്ടങ്ങൾ" എന്ന ആശയം നിർദ്ദേശിച്ചു, ഇതിൽ, ഓരോ ഘട്ടത്തിലും സംഘർഷങ്ങൾ പരിഹരിക്കുന്നതിൽ 'ഈഗോ' പ്രധാന പങ്ക് വഹിക്കുന്നു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ അഭിപ്രായത്തിൽ, നന്നായി വികസിപ്പിച്ച ഈഗോ ശക്തമായ സ്വത്വബോധത്തിലേക്കും അർത്ഥവത്തായ ബന്ധങ്ങൾ രൂപപ്പെടുത്താനുള്ള കഴിവിലേക്കും നയിക്കുന്നു.
കൂടാതെ, ബോധ-അബോധാവസ്ഥാവശങ്ങൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്ന വിശാലമായ ആത്മത്തിന്റെ ഭാഗമായി കാൾ യുങ്ങ് ഈഗോ എന്ന ആശയം അവതരിപ്പിച്ചു. ഉത്കണ്ഠയെ നേരിടാൻ ഈഗോ പ്രയോഗിക്കുന്ന അഡാപ്റ്റീവ് തന്ത്രങ്ങളായി അന്ന ഫ്രോയിഡ് പ്രതിരോധ സംവിധാനങ്ങളെ (defense mechanisms) പര്യവേക്ഷണം ചെയ്തു. റിപ്രെഷൻ, പ്രൊജക്ഷൻ, സബ്ലിമേഷൻ തുടങ്ങിയ പ്രതിരോധ സംവിധാനങ്ങളെ അവർ തിരിച്ചറിഞ്ഞു. ആന്തരികവും ബാഹ്യവുമായ ആവശ്യങ്ങൾ സന്തുലിതമാക്കാനുള്ള ഈഗോയുടെ ശ്രമങ്ങളെ അവർ എടുത്തു പറഞ്ഞു.
സമകാലിക മനഃശാസ്ത്രത്തിൽ, "ഈഗോ" എന്ന പദം പലപ്പോഴും ഒരു വ്യക്തിയുടെ ആത്മം, ആത്മാഭിമാനം, സ്വയം തിരിച്ചറിയൽ എന്നിവയെ സൂചിപ്പിക്കാൻ കൂടുതൽ വിശാലമായി ഉപയോഗിക്കുന്നു. ഫ്രോയിഡിയൻ മാതൃകയ്ക്ക് വിമർശകരുണ്ട്. പരിഷ്‌ക്കരിച്ചിട്ടുണ്ടെങ്കിലും, മനുഷ്യന്റെ വ്യക്തിത്വത്തെയും പെരുമാറ്റത്തെയും മനസ്സിലാക്കുന്നതിൽ ഈഗോ എന്ന ആശയം ഒരു കേന്ദ്ര ഘടകമായി തുടരുന്നു.
ചുരുക്കത്തിൽ, ഫ്രോയിഡ് ഈഗോയെ മനസ്സിലെ യുക്തിപരമായ തലമായി നിർവ്വചിച്ചു. ഫ്രോയിഡിന് ശേഷമുള്ള മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ഫ്രോയിഡിന്റെ ഘടനാപരമായ മാതൃകയ്ക്ക് അപ്പുറം അഹംബോധത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ധാരണ വിപുലീകരിച്ചു. ഈഗോയ്ക്കു വികാസത്തിലുള്ള പങ്ക്, അഡാപ്റ്റീവ് പ്രവർത്തനങ്ങൾ, വ്യക്തിത്വത്തിലും സ്വത്വ രൂപീകരണത്തിലും അതിന്റെ സ്വാധീനം എന്നിവ അവർ ഊന്നിപ്പറയുന്നു.
സൂപ്പർഈഗോ(super ego)
മനഃശാസ്ത്രത്തിലെ "സൂപ്പർ-ഈഗോ" എന്ന പദം സിഗ്മണ്ട് ഫ്രോയിഡ് തന്റെ മനോവിശ്ലേഷണ സിദ്ധാന്തത്തിന്റെ ഭാഗമായി അവതരിപ്പിച്ചു. ഫ്രോയിഡ് മനുഷ്യമനസ്സിനെ മൂന്ന് ഘടകങ്ങളായി വിഭജിച്ചു: ഇദ്, ഈഗോ, സൂപ്പർ-ഈഗോ. സൂപ്പർഈഗോ ഒരാളുടെ വ്യക്തിത്വത്തിന്റെ ധാർമ്മികമായ വശങ്ങളെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു, സാമൂഹികമായ രക്ഷാകർതൃത്വ മൂല്യങ്ങളെ ഉൾക്കൊള്ളുന്നു.
സാംസ്കാരികവും രക്ഷാകർതൃത്വപരവുമായ മാനദണ്ഡങ്ങളുടെ ആന്തരികവൽക്കരണത്തിലൂടെ കുട്ടിക്കാലത്ത് സൂപ്പർഈഗോ വികസിക്കുന്നു എന്ന് ഫ്രോയിഡ് അഭിപ്രായപ്പെട്ടു. ഇത് ഒരു വിമർശനാത്മക മനഃസാക്ഷിയായി പ്രവർത്തിക്കുന്നു, ധാർമ്മിക മാനദണ്ഡങ്ങൾ നടപ്പിലാക്കുകയും ആവേശകരമായ അല്ലെങ്കിൽ സാമൂഹികമായി അസ്വീകാര്യമായ പെരുമാറ്റങ്ങളെ തടയുകയും ചെയ്യുന്നു. പ്രാഥമിക സഹജവാസനകളാലും ആഗ്രഹങ്ങളാലും നയിക്കപ്പെടുന്ന ഇദിൻ്റെ സമതുലിതാവസ്ഥയായിട്ടാണ് സൂപ്പർഈഗോയെ കാണുന്നത്. അത് പലപ്പോഴും യാഥാർത്ഥ്യവും സന്തുലിതവുമായ സംതൃപ്തി തേടുന്ന ഈഗോയുമായി വൈരുദ്ധ്യം സൃഷ്ടിക്കുന്നു.
അടിസ്ഥാനപരമായി, സൂപ്പർഈഗോ സമൂഹത്തിന്റെയും മാതാപിതാക്കളുടെയും പ്രതീക്ഷകളെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു, ധാർമ്മികത വളർത്തുന്നു. സ്ഥാപിത മാനദണ്ഡങ്ങൾ പാലിക്കുന്നതോ അതിൽ നിന്ന് വ്യതിചലിക്കുന്നതോ അടിസ്ഥാനമാക്കി കുറ്റബോധമോ അഭിമാനമോ വളർത്തി തീരുമാനങ്ങളെടുക്കുന്നതിൽ സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നു. ധാർമ്മികത, നൈതികത, മനുഷ്യ ബോധത്തിന്റെ ആന്തരിക ചലനാത്മകത എന്നിവയെക്കുറിച്ചുള്ള ചർച്ചകൾ രൂപപ്പെടുത്തുന്ന, മനോവിശ്ലേഷണ ചിന്തയിലെ ഒരു അടിസ്ഥാന ഘടകമായി ഫ്രോയിഡിന്റെ സൂപ്പർഈഗോയുടെ ആശയവൽക്കരണം നിലനിൽക്കുന്നു.
ധാർമ്മിക മൂല്യങ്ങളും സാമൂഹിക മാനദണ്ഡങ്ങളും രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ അതിന്റെ പങ്ക് ഊന്നിപ്പറഞ്ഞുകൊണ്ട്, പോസ്റ്റ്-ഫ്രോയ്ഡിയൻ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ സൂപ്പർഈഗോയെക്കുറിച്ച് സൂക്ഷ്മമായ കാഴ്ചപ്പാടുകൾ സൃഷ്ടിച്ചിട്ടുണ്ട്. സൂപ്പർഈഗോയെ കർശനമായ ആന്തരിക മാതാപിതാക്കളായി വീക്ഷിച്ച ഫ്രോയിഡിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമായി എറിക് എറിക്സൺ, കാരെൻ ഹോർണി തുടങ്ങിയ ചിന്തകർ ഈ ആശയം വിപുലീകരിച്ചു.
സാംസ്കാരികവും സാമൂഹികവുമായ സ്വാധീനങ്ങളെ അതിന്റെ രൂപീകരണത്തിലേക്ക് സമന്വയിപ്പിച്ച് കൊണ്ടു മാനസിക-സാമൂഹിക ഘട്ടങ്ങളിലൂടെയാണ് സൂപ്പർ ഈഗോ വികസിക്കുന്നത് എന്ന് എറിക്സൺ നിർദ്ദേശിച്ചു. മറുവശത്ത്, സൂപ്പർഈഗോ സാമൂഹിക പ്രതീക്ഷകളെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നുവെന്നും സാംസ്കാരികവും പാരിസ്ഥിതികവുമായ ഘടകങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കി വ്യക്തികൾക്കിടയിൽ വ്യാപകമായി വ്യത്യാസപ്പെടാമെന്നു ഹോർണി അഭിപ്രായപ്പെട്ടു.
പ്രാഥമിക പരിചരണം നൽകുന്നവരുമായുള്ള ആദ്യകാല ബന്ധങ്ങൾ സൂപ്പർഈഗോയുടെ വികാസത്തെ എങ്ങനെ സ്വാധീനിക്കുന്നുവെന്ന് ഒബ്ജക്റ്റ് റിലേഷൻസ് തിയറിസ്റ്റുകളായ മെലാനി ക്ലീൻ, ഡി.ഡബ്ല്യു.വിന്നിക്കോട്ട് എന്നിവർ പര്യവേക്ഷണം ചെയ്തു. ധാർമ്മിക മൂല്യങ്ങളും പരസ്പര പെരുമാറ്റവും രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ ആന്തരികമായ വസ്തു ബന്ധങ്ങളുടെ പങ്ക് അവർ ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു.
കൂടാതെ, ഹെയ്‌ൻസ് കോഹൂട്ടിനെപ്പോലുള്ള സമകാലിക മനോവിശ്ലേഷണ വിദഗ്ധർ "മാതൃകാപരമായ രക്ഷാകർതൃ വ്യക്തിത്വം" എന്ന ആശയം അവതരിപ്പിച്ചു, സൂപ്പർഈഗോ കേവലം ശിക്ഷ നൽകുന്നത് മാത്രമല്ലെന്നും ഒരാളുടെ ജീവിതത്തിൽ സ്വാധീനിച്ച വ്യക്തികളുടെ നല്ല വശങ്ങൾ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്ന, പിന്തുണയുടെയും മാർഗ്ഗനിർദ്ദേശത്തിന്റെയും ഉറവിടമാകാമെന്നും നിർദ്ദേശിക്കുന്നു.
ചുരുക്കത്തിൽ, സൂപ്പർഈഗോയെക്കുറിച്ചുള്ള പോസ്റ്റ്-ഫ്രോയ്ഡിയൻ വീക്ഷണങ്ങൾ ഫ്രോയിഡിന്റെ യഥാർത്ഥ സങ്കൽപ്പത്തിനപ്പുറം വികസിക്കുന്നു, സൂപ്പർഈഗോയുടെ വികസനത്തിലെ സാംസ്കാരികവും സാമൂഹികവും വ്യക്തിപരവുമായ ഘടകങ്ങൾ ഇവ പരിഗണിക്കുകയും ധാർമ്മിക മൂല്യങ്ങളും പെരുമാറ്റവും രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ അതിന്റെ സങ്കീർണ്ണമായ പങ്ക് എടുത്തുകാണിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.
ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സ് (Oedipus complex)
സൈക്കോഅനലിറ്റിക് സിദ്ധാന്തത്തിൽ സിഗ്മണ്ട് ഫ്രോയിഡ് നിർദ്ദേശിച്ച ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സ് ഗ്രീക്ക് പുരാണങ്ങളിൽ നിന്നാണ് ഉത്ഭവിച്ചത്, പ്രത്യേകിച്ച് സോഫോക്ലിസിന്റെ നാടകമായ "ഈഡിപ്പസ് റെക്സ്". ഒരു ആൺകുട്ടിയുടെ ഉപബോധമനസ്സിൽ കേന്ദ്രീകരിക്കുന്ന അമ്മയോടുള്ള ആഗ്രഹത്തെയും പിതാവുമായുള്ള മത്സരത്തെയും ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ഫാലിക് ഘട്ടത്തിൽ (3 മുതൽ 6 വയസ്സ് വരെ) സംഭവിക്കുന്ന മാനസിക ലൈംഗിക വികാസത്തിലെ ഒരു സുപ്രധാന ഘട്ടമാണ് ഇത് എന്ന് ഫ്രോയിഡ് വാദിച്ചു. കുട്ടിയുടെ മാനസിക ലൈംഗിക വികാസത്തിൽ അന്തർലീനമായ വികാരങ്ങളുടെയും സംഘർഷങ്ങളുടെയും സങ്കീർണ്ണമായ ഇടപെടലിനെ ഈ പദം അർത്ഥമാക്കുന്നു, ലൈംഗികതയെയും അബോധ മനസ്സിനെയും കുറിച്ചുള്ള ഫ്രോയിഡിന്റെ വിശാലമായ സിദ്ധാന്തങ്ങൾ രൂപപ്പെടുത്താൻ ഇത് സഹായകമായി. കുടുംബത്തിന്റെ ചലനാത്മകതയെയും വ്യക്തിത്വ രൂപീകരണത്തെയും കുറിച്ചുള്ള ചർച്ചകളെ സ്വാധീനിച്ചു കൊണ്ടു മനഃശാസ്ത്രത്തിൽ സ്വാധീനം ചെലുത്തുവാൻ വിമർശനങ്ങൾക്കിടയിലും, ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സിനു സാധിച്ചിട്ടുണ്ട്.
ഫ്രോയിഡിന് ശേഷമുള്ള മനഃശാസ്ത്രജ്ഞരായ ജാക്വസ് ലകാൻ, മെലാനി ക്ലീൻ എന്നിവർ ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സ് എന്ന ഫ്രോയിഡിന്റെ ആശയം വികസിപ്പിക്കുകയും പരിഷ്കരിക്കുകയും ചെയ്തിട്ടുണ്ട്. ഉദാഹരണത്തിന്, ലകാൻ പ്രതീകാത്മക വശങ്ങൾക്ക് ഊന്നൽ നൽകികൊണ്ടു ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സ് അബോധാവസ്ഥയുടെ രൂപീകരണത്തിനും ഭാഷയുടെ വികാസത്തിനും കേന്ദ്രമാണെന്ന് വാദിച്ചു. "മിറർ സ്റ്റേജ്" എന്ന ആശയവും 'പ്രതീകാത്മക ക്രമ'വും അദ്ദേഹം അവതരിപ്പിച്ചു, പ്രതീകാത്മക മണ്ഡലത്തിലേക്കുള്ള വ്യക്തിയുടെ പ്രവേശനത്തിൽ ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സ് നിർണായക പങ്ക് വഹിക്കുന്നുവെന്നും അദ്ദേഹം സൂചിപ്പിച്ചു.
മറുവശത്ത്, മെലാനി ക്ലീൻ ബാല്യകാല അനുഭവങ്ങളിലും ഫാന്റസിയുടെ റോളിലും ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിച്ചു. നഷ്ടം, കുറ്റബോധം എന്നീ വികാരങ്ങളുമായി കുട്ടികൾ പിടിമുറുക്കുന്നു എന്ന് നിർദ്ദേശിക്കുന്ന "വിഷാദാവസ്ഥ" എന്ന ആശയം അവർ അവതരിപ്പിച്ചു. അത് വഴി പരമ്പരാഗത ഈഡിപ്പൽ ചട്ടക്കൂടിനപ്പുറത്തേക്ക് അവർ ചിന്തിച്ചു. മനസ്സിനെ രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ ആദ്യകാല ബന്ധങ്ങളുടെ പ്രാധാന്യം ക്ലീൻ ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു. ഇവിടെ എം എൻ വിജയനും (മാർക്സും ഫോയിഡും ) എസ്.സുധീഷും ( ചരിത്രവും രതിബന്ധനവും ) അധികാരവും ചരിത്രവും ആയി ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സിനെ ബന്ധിപ്പിച്ചു.
ചുരുക്കത്തിൽ, ഭാഷ, പ്രതീകാത്മകത, ആദ്യകാല വൈകാരിക അനുഭവങ്ങൾ എന്നിവയുടെ വശങ്ങൾ ഉൾക്കൊണ്ട് കൊണ്ട്, ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്സിന്റെ പോസ്റ്റ്-ഫ്രോയ്ഡിയൻ വ്യാഖ്യാനങ്ങൾ ഫ്രോയിഡിന്റെ യഥാർത്ഥ ആശയങ്ങൾക്കപ്പുറത്തേക്ക് വികസിച്ചു, ആദ്യകാല സൈക്കോഡൈനാമിക് പ്രക്രിയകൾ മനുഷ്യവികസനത്തെ എങ്ങനെ സ്വാധീനിക്കുന്നു എന്നതിനെക്കുറിച്ചുള്ള കൂടുതൽ സൂക്ഷ്മമായ ധാരണയ്ക്ക് ഈ പുനരവലോകനങ്ങൾ സഹായിച്ചു.
ഇലക്ട്രാ കോംപ്ലക്സ്(Electra complex)
ഈഡിപ്പസ് കോംപ്ലക്‌സിന് സമാനമായ ഒരു മനോവിശ്ലേഷണ ആശയമാണ് കാൾ യൂങ് ആവിഷ്‌കരിച്ച ഇലക്ട്രാ കോംപ്ലക്സ്. സൈക്കോസെക്ഷ്വൽ വികാസത്തിന്റെ ഫാലിക് ഘട്ടത്തിൽ, പെൺകുട്ടികൾക്ക് അവരുടെ പിതാവിനോടുള്ള ആകർഷണവും അമ്മമാരുമായുള്ള മത്സരവും അബോധാവസ്ഥയിൽ അനുഭവപ്പെടുന്നതായി ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നു. പിതാവിന്റെ മരണത്തിന് പ്രതികാരം ചെയ്ത അഗമെംനൺ രാജാവിന്റെ മകളെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്ന "ഇലക്ട്ര" എന്ന പദം ഗ്രീക്ക് പുരാണങ്ങളിൽ നിന്നാണ് ഉരുത്തിരിഞ്ഞത്. ഈ പദം യൂങ് സൃഷ്ടിച്ചതാണെങ്കിലും, ഒരു പെൺകുട്ടിയുടെ മാനസിക ലൈംഗിക വികാസത്തെ വിവരിക്കാൻ സിഗ്മണ്ട് ഫ്രോയിഡ് ആണ് ആദ്യം ഇങ്ങനെ ഒരു ആശയം നിർദ്ദേശിച്ചത്.
ഒരു പെൺകുട്ടിക്ക് അവളുടെ പിതാവിനോടുള്ള ആഗ്രഹവും അമ്മയോട് നീരസവും വളർന്നു അമ്മയെ ഒരു എതിരാളിയായി വീക്ഷിക്കും എന്നാണ് ഇലക്ട്രാ കോംപ്ലക്‌സിൽ പ്രതിപാദിക്കുന്നത്. ഈ വികാരങ്ങൾ സൈക്കോസെക്ഷ്വൽ വികസനത്തിന്റെ ഒരു സാധാരണ ഭാഗമാണെന്ന് വിശ്വസിക്കപ്പെടുന്നു. ഒരു പെൺകുട്ടിയുടെ ഐഡന്റിറ്റി രൂപീകരണത്തിനും ബന്ധങ്ങളുടെ രൂപീകരണത്തിനും ഇത് കാരണമാകുന്നു. ഒരേ ലിംഗത്തിലുള്ള മാതാപിതാക്കളുമായി അനുരൂപരാകുകയും അവരുടെ മൂല്യങ്ങൾ ആന്തരികവൽക്കരിക്കുകയും ചെയ്യുന്നത് വഴി ഇലക്ട്രാ കോംപ്ലക്സ് പരിഹരിക്കപ്പെടുന്നു. ഇതിലൂടെ, പക്വവും സമതുലിതമായതുമായ വ്യക്തിത്വവികാസത്തിലേക്ക് നയിക്കപ്പെടുകയും ചെയുന്നു.
പോസ്റ്റ്-ഫ്രോയ്ഡിയൻ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ഇലക്ട്രാ കോംപ്ലക്‌സിന് വിവിധ വ്യാഖ്യാനങ്ങൾ നൽകിയിട്ടുണ്ട്. ഒരു പെൺകുട്ടിക്ക് അവളുടെ അച്ഛനോടുള്ള ആഗ്രഹവും അമ്മയുമായുള്ള മത്സരവും ഫ്രോയിഡ് ഊന്നിപ്പറഞ്ഞപ്പോൾ, പിന്നീടുള്ള സൈദ്ധാന്തികർ ഈ ആശയങ്ങൾ വികസിപ്പിക്കുകയും പരിഷ്‌ക്കരിക്കുകയും ചെയ്തു.
ലിംഗഅസൂയ (penis envy) യിൽ ഉള്ള ഫ്രോയിഡിന്റെ ഊന്നൽ കാരെൻ ഹോർണി വെല്ലുവിളിച്ചു.സ്ത്രീകൾ ആഗ്രഹിക്കുന്നത് ലിംഗത്തെയല്ല, മറിച്ച് അതുമായി ബന്ധപ്പെട്ട അവകാശങ്ങളും അധികാരവുമാണ്. സ്ത്രീകൾ അപര്യാപ്തതയുടെ ഒരു ബോധം വളർത്തിയെടുത്തേക്കാമെന്ന് അവർ വാദിച്ചു,
എറിക് എറിക്സൺ ഈ ആശയത്തെ ഒരു വിശാലമായ മാനസിക സാമൂഹ്യ പശ്ചാത്തലത്തിലേക്ക് വികസിപ്പിച്ച്, ഐഡന്റിറ്റി വികസനത്തിന്റെ ഒരു ഘട്ടമായി അതിനെ രൂപപ്പെടുത്തി. കൗമാരപ്രായത്തിൽ വ്യക്തികൾ ഐഡന്റിറ്റിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട പ്രശ്നങ്ങളുമായി മല്ലിടുന്നുവെന്നും പരിഹരിക്കപ്പെടാത്ത സംഘർഷങ്ങൾ ഐഡന്റിറ്റി ഡിഫ്യൂഷനിലേക്ക് നയിച്ചേക്കാമെന്നും അദ്ദേഹം അഭിപ്രായപ്പെട്ടു.
നാൻസി ചോഡോറോ അമ്മ-മകൾ ബന്ധത്തിൽ ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിച്ചു. ഒരു പെൺകുട്ടിയുടെ സ്വയം ബോധത്തിന്റെ വികാസത്തിൽ തന്റെ അമ്മയുമായുള്ള ആദ്യകാല ബന്ധത്തിന്റെ പ്രാധാന്യം ഊന്നിപ്പറയുന്നു. പെൺകുട്ടികൾ അവരുടെ അമ്മമാരുടെ വശങ്ങൾ ആന്തരികവൽക്കരിക്കുന്നു എന്ന് അവർ നിർദ്ദേശിച്ചു, ഇത് അവരുടെ പിന്നീടുള്ള ബന്ധങ്ങളെയും ഐഡന്റിറ്റിയെയും ബാധിക്കുന്നു.
മാതാപിതാക്കളുടെ ആന്തരിക പ്രതിനിധാനങ്ങളുമായുള്ള കുട്ടിയുടെ ബന്ധത്തിന് ഊന്നൽ നൽകിക്കൊണ്ട്, മനസ്സിനുള്ളിലെ ആന്തരിക വസ്തുക്കളെ മെലാനി ക്ലീൻ പര്യവേക്ഷണം ചെയ്തു. കുട്ടിയുടെ ഫാന്റസികളിലേക്കും അബോധാവസ്ഥയിലുള്ള ചലനാത്മകതയിലേക്കും ആഴ്ന്നിറങ്ങി ആദ്യകാല വൈകാരിക വികാസത്തെക്കുറിച്ച് മനസ്സിലാക്കാൻ സഹായിച്ചു.
സിംബോളിക്, സെമിയോട്ടിക് ക്രമങ്ങൾ പര്യവേക്ഷണം ചെയ്തു കൊണ്ട് ഭാഷാ വികസനം, പ്രതീകാത്മക പ്രാതിനിധ്യം എന്നിവയുമായി ഇലക്ട്രാ കോംപ്ലക്സ് ബന്ധപ്പെട്ടിരിക്കുന്നുവെന്ന് ജൂലിയ ക്രിസ്റ്റേവ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ലിംഗസ്വത്വങ്ങൾ രൂപപ്പെടുത്തുന്നതിൽ ഭാഷയുടെയും സാമൂഹിക മാനദണ്ഡങ്ങളുടെയും പങ്ക് അവർ എടുത്തുപറയുന്നു.
ചുരുക്കത്തിൽ,പെൺകുട്ടികൾക്ക് അവരുടെ അമ്മമാരോടുള്ള മത്സരം, മാനസിക ലൈംഗിക വികാസത്തിന്റെ സമയത്ത് അവരുടെ പിതാക്കന്മാരുമായി താദാത്മ്യം പ്രാപിക്കുന്ന വികാരം മുതലായ യുങ്ങിൻ്റെ നിലപാടുകളിൽ തുടങ്ങി ലിംഗസ്വത്വ രൂപീകരണത്തിൽ ഭാഷയുടെയും സാമൂഹിക മാനദണ്ഡങ്ങളുടെ പങ്ക് വരെ നീണ്ടു കിടക്കുന്നതാണ് ഇലക്ട്രാ കോപ്ലക്സിനെ സംബന്ധിച്ച ചിന്തകൾ.